Tempelstad Göbekli Tepe bij Șanlıurfa

Göbekli Tepe (Navelberg) is het oudst bekende tempelcomplex ter wereld, vele duizenden jaren ouder dan Stonehenge en de grote Piramide van Gizeh. Het tempelcomplex is gelegen op het hoogste punt van een langgerekte heuvelrug ongeveer 15km ten noordoosten van Șanlıurfa (Urfa) in zuidoost Turkije. Het complex, dat nog steeds verder geëxploreerd wordt door Duitse en Turkse archeologen, dateert uit het begin van de Nieuwe Steentijd, ca. 10.000 jaar voor Christus.

De ontdekking

De heuvel die het heiligdom eeuwen lang bedekte was in gebruik als landbouwgrond. In het begin van de jaren 1960 zagen archeologen van de universiteit van Chicago die in het gebied werkzaam waren dat de vorm van de heuvel niet natuurlijk kon zijn. Ze vermoedden dat het een militaire uitkijkpost uit het Byzantijnse tijdvak betrof en besteedden er nauwelijks aandacht aan.
Toen de Duitse archeoloog Klaus Schmidt hun beschrijving las, besloot hij zelf een kijkje te nemen. Hij trof er enorme hoeveelheden vuurstenen werktuigen en afslag aan en begreep onmiddellijk dat hij op een plek stond waar duizenden jaren tevoren een bijzondere activiteit geweest moest zijn. In samenwerking met het Duits Archeologisch Instituut en het Museum van Șanlıurfa begon hij aan de opgravingen.

Steenkringen

In 1962 ontdekte zijn archeologisch team dicht onder de oppervlakte een kring van kolossale T-vormige pilaren die gedateerd werden als Vroege Steentijd. Midden in de kring stonden twee vrijstaande pilaren. De stenen doen vaag denken aan Stonehenge, maar zijn veel verfijnder en versierd met bas-reliëfs met diermotieven en abstracte symbolen. In de loop van het onderzoek werden er meerdere cirkels ontdekt van 10 tot 30 meter in doorsnee. Volgens Schmidt zijn de zuilen gestyleerde totems in de vorm van mensen die met de armen gespreid staan. Kennelijk werd er na enkele generaties binnen een buitencirkel een nieuwe cirkel gebouwd, en soms nog een derde. Daarna werd de steenkring opgevuld met puin en werd er op een nieuwe plek een nieuwe cirkel gebouwd. Waarschijnlijk heeft deze vreemde praktijk van het toedekken van oude steenkringen bijgedragen tot de conservering van het tempelcomplex. Het is opmerkelijk dat de oudste steenkringen tevens de grootste en mest kunstzinnige waren. Naarmate de eeuwen verstreken werden de stenen kleiner, eenvoudiger en werden ze nonchalanter geplaatst. Rond 8200 jaar voor Christus lijkt de bouwbedrijvigheid gestopt te zijn. Geometrische onderzoeken uitgevoerd in 2003 onthulden dat er ten minste 20 steenkringen her en der verspreid onder het aardoppervlak liggen.

Omstreden herkomst

Volgens Klaus Schmidt moet het heiligdom opgericht zijn door nomadische jager-verzamelaars van vóór de Neolitische Revolutie. Er zijn namelijk geen sporen van permanente bewoning aangetroffen, geen muren, vuurplaatsen of akkers, zelfs geen waterbron. Het dichtst bij zijnde beekje ligt op bijna 5km afstand. Zijn bevindingen en conclusie zijn opmerkelijk en omstreden, want het complex is gebouwd met 3-6 meter hoge T-vormige zuilen die prachtig bewerkt zijn met bas-reliëfs van gazelles, slangen, vossen, stieren, schorpioenen, leeuwen, kraanvogels, eenden en woest uitziende everzwijnen. Ze vergen de meesterhand van ervaren steenhouwers, iets wat je niet verwacht bij een nomadenvolk dat leeft van de jacht en de vruchten van het veld. Bovendien hebben de zuilen elk een gewicht van tussen 10 en 50 ton. Om de zuilen van de steengroeven in de omtrek over afstanden van 100 – 500 meter te transporteren zouden zeker 500 arbeiders nodig zijn, die allen gevoed moesten worden.

Collega-archeologen zijn dus kritisch over de mogelijkheid dat een nomadenvolk zonder lastdieren of transportmiddelen op wielen in staat is geweest de blokken ter plekke te krijgen en rechtop te zetten. Het lijkt onwaarschijnlijk dat jager-verzamelaars zonder nederzetting, veestapel of akkers zo’n tempelcomplex hebben kunnen realiseren. Een aantal vakbroeders van Schmidt is daarom kritisch. Volgens hen bewijst het feit dat hij geen huizen heeft aangetroffen bijvoorbeeld niet dat er geen bewoning was. Ze zijn van mening dat de Neolithische revolutie in het Midden-Oosten en Anatolië eerder moet hebben plaatsgevonden en dat het heiligdom door de eerste neolithische boeren is gebouwd die zich voedden met gecultiveerd graan. Volgens Dr. Allaby van de universiteit van Warwick zouden de eerste experimenten met graanveredeling al rond 20.000 v.Chr. begonnen zijn.

Functie

Volgens het archeologisch team van Dr. Schmidt was Göbekli Tepe uitsluitend een pelgrimsoord waar rituele ceremonies plaatsvonden. De tempel met zijn gigantische zuilen en dierbeeltenissen moet voor pelgrims bij de kampvuren erg imposant geweest zijn. Schmidt beschouwt het complex als een centrale plaats in de voorouderverering, waarbij de dieren op de reliëfs de doden beschermen. Er zijn echter tot op heden geen graven op het complex aangetroffen. Als er al sprake was van menselijke bewoning op het complex, moet dat volgens het archeologisch team beperkt geweest zijn tot tempelpersoneel. De enormiteit van het complex duidt op een organisatie met opzichters en ondersteunend personeel. Het kan haast niet anders of er moeten specialisten zijn geweest op het gebied van steenwinning, transport, planologie en religieuze riten. En toch is er geen enkel teken dat wijst op enige sociale hiërarchie.

In feite zijn er naast de duizenden botresten van gazellen en oerossen en de enorme hoeveelheid vuurstenen gereedschappen, nauwelijks tekenen van menselijke aanwezigheid op het terrein aangetroffen. Schmidt speculeert dat de jager-verzamelaars in een omtrek van 150km rondom Göbekli Tepe de tempel gebouwd en gebruikt hebben als een heilige ontmoetingsplek. Er moeten zeker rituele feestelijkheden hebben plaats gevonden. Schmidt gelooft dat naarmate het tempelcomplex meer aanzien kreeg, de behoefte aan voedsel geleid heeft tot het verbouwen van wilde graangewassen en het houden van dieren. Veel geleerden zijn ook van mening dat het eerste centrum van landbouw en graanteelt in zuid-Turkije lag, op korte reisafstand van Göbekli Tepe.